Kozacy byli niejednolicie etniczną grupą ludności, która na Dzikich Polach utworzyła samorządną społeczność o charakterze militarnym. Zamieszkiwali słabo zaludnione obszary Zaporoża i odegrali istotną rolę w kształtowaniu historii Polski, Ukrainy i Rosji.
Dzikie Pola oraz ziemie ruskie I Rzeczypospolitej na mapie Beauplana z 1648 roku
Zaporoże
Powstanie Kozaczyzny wiąże się z krainą historyczną zwaną Zaporożem. Znajdowała się nad dolnym Dnieprem, poniżej tak zwanych porohów (w tłumaczeniu na polski „progów”), czyli granitowych skał przecinających bieg tej rzeki pomiędzy miastami Dniepr i Zaporoże. Występowały na odcinku około 70 kilometrów (zostały zalane w 1932 roku przez Zbiornik Dnieprowski Dnieprowskiej Elektrowni Wodnej).
Za porohami zaczynał się Dnieprowy Niż. Rzeka rozdzielała się tam na wiele odnóg, tworząc liczne wyspy. Teren ten znajdował się od XVI wieku na granicach Rzeczypospolitej. Był jednak słabo zaludniony, a sieć miast była nieliczna. Toteż była to swego rodzaju ziemia niczyja, która oddzielała Podole od Chanatu Krymskiego. Stąd nazywano ją także Dzikimi Polami. Ostatnimi większymi miastami na północ od Zaporoża były Czerkasy i Czehryń. Dokładnie na Dzikich Polach rozgrywa się akcja powieści historycznej Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem.
Jej granice na wschodzie i południu wyznaczała rzeka Don i wybrzeże Morza Czarnego. Na północy porohy i zamek Kudak. Z kolei na zachodzie granicę stanowiła rzeka Dniestr.
Latyfundia magnackie
Kozak zaporoski z bandurą
Po zawarciu unii lubelskiej województwo kijowskie (w tym Zaporoże) znalazło się w graniach Rzeczypospolitej. Polscy magnaci zdawali sobie sprawę, że jest to teren słabo zaludniony, ale jednocześnie żyzny. W tym czasie w Europie Zachodniej panowało ogromne zapotrzebowanie na zboże, które w dużej mierze było importowane z Polski. To powodowało, że właściciele ziemscy byli w stanie szybko zdobyć fortunę. Tak powstawały ogromne majątki ziemskie zwane latyfundiami.
Po przyłączeniu Zaporoża do Rzeczypospolitej magnaci zaczęli zachęcać kolonistów do osiedlania się na wschodzie. W zamian oferowali długoletnie zwolnienie z jakichkolwiek powinności. Musieli jedynie płacić niewygórowany czynsz w naturze.
Dodatkowo także dwór królewski, zdając sobie sprawę, że jest to teren graniczny, zachęcał szlachtę, by obejmowała tam majątki. Zatem w zamian za zasługi wojenne wielu szlachciców otrzymała tam ziemię. To spowodowało szybki rozwój gospodarczy wschodnich terenów Rzeczypospolitej.
Niemniej nie wszystkie tereny Kijowszczyzny były tak zorganizowane. Wyjątkiem było Zaporoże, gdzie zaczęli uciekać m.in. chłopi rozczarowani życiem na magnackich latyfundiach.
Pierwsi Kozacy
Kozacy piszą list do sułtana (Obraz Ilji Riepina namalowany w latach 1878–1891)
Słowo „kozak” oznacza wolnego najemnika, wygnańca, niezależnego awanturnika. Pierwsi przybysze udający się na Zaporoże byli głównie zbiegami, którzy osiedlili się tam chcąc zapomnieć o dawnym życiu. Często byli to chłopi uciekający od pańszczyzny, przestępy od odpowiedzialności, czy ludność uciekająca od prześladowań. Najwięcej z nich pochodziło z wschodniej Rzeczypospolitej oraz Hospodarstwa Mołdawii, Wołoszczyzny i Cesarstwa Rosyjskiego. Zatem skład etniczny Kozaków stanowili Ukraińcy, Polacy, Białorusini i Rosjanie oraz częściowo Wołochowie i Tatarzy.
Innym słowem związanym z kozakami jest „kozactwo” rozumiane jako rodzaj wykonywanej profesji. Z jednej strony „kozactwo” to zajęcia związane z życiem na stepie, czyli rybactwem, myślistwem, zbieraniem miodu czy zabezpieczeniem karawan. Z drugiej strony „kozactwo” oznaczało łupieską wyprawę konnego oddziału pod dowództwem atamana. Co ciekawe „kozactwo” było zbliżone do „korsarstwa”. Bowiem kozacy, podobnie jak korsarze, dzielili się zdobyczą z lokalnym namiestnikiem.
Kozaczyzna
Kozacy walczący z Tatarami (obraz Józefa Brandta)
Kozaczyzna to w uproszczeniu tereny zajmowane przez Kozaków. Z tego względu, że administracja Dzikich Pól była czysto iluzoryczna, mogli tam bez skrępowania budować swoją społeczność. Po prostu władza nie była w stanie na tym terenie egzekwować swoich praw ani stosować represji.
Teren ten jako ziemia graniczna był bardzo niespokojny i niebezpieczny. Wyprawy mające na celu poszukiwanie zbiegów czy przestępców właściwie tam nie docierały.
Równocześnie Dzikie Pola charakteryzowały się umiarkowanym klimatem, żyznymi polami i ogromem bogactw przyrodniczych, pozwalających przetrwać na tym bezkresie pól.
Te czynniki spowodowały, że Kozacy zaczęli tam tworzyć własną organizację typu wojskowego, w gruncie rzeczy niezależną od Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Konieczność obrony przed atakami Tatarów i Turków, a także własne wyprawy wymagały takiej konstrukcji społecznej.
Demokracja kozacka
Rada Kozacka
Wśród Kozaków wykształciła się także swoista demokracja, ale początkowo nie wytworzył się klasowy podział społeczny. Wszyscy byli wobec siebie równi. Spośród siebie wybierano atamana. Dokonywano tego podczas „koła” , czyli zebrania wszystkich miejscowych Kozaków. Z czasem „koło” zastąpiła Rada Kozacka.
W czasie pokoju ataman przewodniczył obradom Rady, a także organizował przygotowywania do kolejnych wypraw. Natomiast w trakcie wojny ataman miał uprawnienia dyktatorskie, ale był także rozliczany ze swoich działań.
Kozacy wyłonili również starszyznę. W jej skład wchodzili najbardziej zaufani ludzie atamana. Byli również wybierani przez Radę Kozacką.
To doprowadziło to zaniku równości kozackiej. Faktycznie powstał podział pomiędzy bogatą i wpływową starszyzną, a pozostałymi Kozakami zwanymi czernią.
Hetmanat
Bohdan Chmielnicki
Gdy przywódcą kozackim został Bohdan Chmielnicki na Dzikich Polach powstała autonomiczna organizacja zwana Hetmanatem (istniała w latach 1649–1764). Na pierwszego hetmana w 1648 roku został wybrany Bohdan Chmielnicki. Organem doradczym hetmana była Rada Starszyzny Generalnej. Dodatkowo powstały także inne organy jak Generalna Kancelaria Wojskowa (organ wykonawczy) i Generalny Sąd Wojskowy (organ sądowy). Siedzibą hetmanatu został Czehryń, a następnie Baturyn i Głuchów.
Sicz Zaporoska
Obóz Zaporożców (obraz Józefa Brandta)
Z biegiem czasu liczba Kozaków zwiększała się. Rosła także ich liczebność na stale pozostająca na Zaporożu. To powodowało, że zaczęły powstawać pierwsze, najpierw okresowe, osiedla kozackie.
Najdogodniejszymi miejscami do budowy obozów były wyspy na Dnieprze. Gwarantowały największe bezpieczeństwo. Kozacy takie ufortyfikowane wyspy nazywali „siczą”, co można przetłumaczyć jako „zasieki”. Natomiast Zaporoska oczywiście dlatego, że leżała za porohami.
Stąd Sicz Zaporoska stanowiła główny ośrodek Kozaków Zaporoskich. W różnych okresach znajdował się on na innych wyspach Dniepru.
Dymitr Wiśniowiecki Bajda
Pierwszą sicz kozacką założył w 1553 roku Dymitr Wiśniowiecki zwany Bajdą. Ulokował ją na naddnieprzańskiej wyspie Małej Chortycy. Postawił tam zamek drewniany lub częściowo murowany. Jednak ten długo nie przetrwał i w 1557 roku został zniszczony przez Tatarów, a Wiśniowiecki z Kozakami uciekł do Czerkasów.
Kolejna Sicz w 1581 roku powstała 60 km od Chortycy na dnieprzańskiej wyspie Tomakówka. Ją również zniszczyli Tatarzy w 1593 roku. Z Siczą na Tomakówce związane jest pierwsze powstanie kozackie (powstanie Kosińskiego) w I Rzeczypospolitej, które wybuchło w 1591 roku. Rebelia została w 1593 roku stłumiona, ale była pierwszą próbą uniezależnienia się Kozaków. Wraz z końcem powstania upadła także Sicz Tomakiwska.
Wtedy Kozacy przenieśli się na wyspę Bazawłuk, gdzie założyli swoją kolejną Sicz. Kolejną Siczą była Sicz Mykityńska. Została założona w 1638 roku na przylądku Mykityn Róg, który znajduje się powyżej Bazawłuku. Jeszcze w trakcie powstania Chmielnickiego Kozacy przenieśli swoją Sicz do ujścia Czertomliku, zwana była ona Starą Siczą. Ta przetrwała aż do 1709 roku, gdy zniszczyły ją wojska cara Piotra I. Ostatecznie Sicz Zaporoską zlikwidowała caryca Katarzyna II w 1775 roku.
Powstania kozackie
Bitwa pod Beresteczkiem w 1651 podczas powstania Chmielnickiego
Kozacy, jako że wytworzyli własną organizację społeczną i polityczną, z czasem zaczęli domagać się już całkowitej niezależności. Stąd wybuchały kolejne powstania kozackie. Pierwsze pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego (1591–1593), następne pod dowództwem Semena Nalewajko (1595–1597), a trzecie na czele z Bohdanem Chmielnickim (1648–1657). Dwa pierwsze zakończyły się porażką Kozaków. Natomiast powstanie Chmielnickiego, które wywołało wojnę polsko-rosyjską, zakończyło się połowicznym sukcesem Kozaków.
Ostatecznie rozejm andruszowski i traktat Grzymułtowskiego doprowadził do podziału Ukrainy na Ukrainę Prawobrzeżną i Lewobrzeżną. Ziemie na prawym brzegu Dniepru zostały przy Polsce, a na lewym stały się częścią Rosji. Oznaczało to, że Rzeczpospolita zrzekła się ziemi województwa smoleńskiego i czernihowskiego. W przypadku Ukrainy Lewobrzeżnej to początkowo Kozacy mieli tam autonomię w ramach swojego Hetmanatu. Jednak od 1709 kolejny carowie sukcesywnie ograniczali Hetmanat, a w 1764 roku całkowicie go zlikwidowali.
Bibliografia:
- N. Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011.
- R. Romański, Kozaczyzna, Bellona Warszawa 1999.
- W. A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 2009.
- W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz