Charakterystyka teorii spiskowej

Charakterystyka

Większość badań nad teoriami spiskowymi przeprowadzono w latach 90. XX wieku i pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku^[2]. Teorie spiskowe łączą w sobie zwykle podobne cechy. Keeley wymienia ich 5. Do swojego zaistnienia teorie spiskowe potrzebują oficjalnej wersji wydarzeń, którą następnie teoria spiskowa może obalić. Zamysły i motywy konspiratorów są zawsze negatywne; trudno, zdaniem Keeleya, znaleźć teorię, w której konspiratorzy mieliby w sekrecie czynić coś dobrego. Sporna jest tu interpretacja słowa negatywna, bowiem jej pojęcie może się różnić w zależności np. od wyznawanej religii – osoba robiąca coś obiektywnie złego może być przekonana, że wykonuje zamysł Boga i tym samym czyni coś dobrego. Ponadto teorie spiskowe zwykle wiążą ze sobą wydarzenia niepowiązane. Zdaniem zwolenników teorii spiskowych konspiratorzy starają się ukryć informacje na temat konkretnych zdarzeń. Podstawowym materiałem, na podstawie których tworzy się teorie spiskowe, są dane błądzące (errant data) dwóch rodzajów – niewyjaśnione przez oficjalne raporty dane oraz dane, które oficjalnym raportom zaprzeczają^[3]. Uscinski i Parent wymienili 4 elementy charakteryzujące każdą teorię spiskową: dotyczą one grupy ludzi, działań prowadzonych w tajemnicy, mają na celu zmienić pewne instytucje, ukryć prawdę lub zapewnić komuś zyski oraz dotyczą działań, które prowadzone są kosztem ogółu^[4]. Teorie spiskowe dotyczą pewnych grup, ważnych wydarzeń, śmierci znanych osób czy kryzysów i epidemii. Wśród osób wierzących w teorie spiskowe występuje szczególny przykład stereotypu – stereotyp spiskowy. Zazwyczaj o stereotypach mówi się, gdy opisują one typowego członka danej grupy. Stereotyp spiskowy jest poznawczą reprezentacją zbiorowego wroga i stanowi reprezentację grupy jako całości – odrębnego bytu. To temu zbiorczemu bytowi przypisuje się działania konspiracyjne^[5]. Sam termin „teoria spiskowa” jest niemal zawsze nacechowany negatywnie^[6][7], w przeciwieństwie na przykład do „teorii naukowej”. Zdaniem profesor Rebekki Moore wśród historyków używanie terminu „teoria spiskowa” służy do podkreślenia braku obiektywizmu lub fałszywości danych poglądów^[6].

W jednym z badań autorzy zasugerowali, że teorie spiskowe przybierają formę quasi-religijną; ich treść, forma i funkcja są podobne jak w religiach, jednak brakuje im (oraz ich wyznawcom) zorganizowanej formy charakterystycznej dla instytucji religijnych^[8].

Zwolennicy teorii spiskowychEdytuj

W 2014 nakładem Oxford University Press ukazała się książka American Conspiracy Theories autorstwa Josepha E. Uscinskiego i Josepha M. Parenta. Badacze doszli do wniosku, że zwolenników teorii spiskowych można znaleźć wśród osób w każdym w wieku, o różnej płci, narodowości, zamożności, przekonaniach politycznych, stopniu wykształcenia i statusie zawodowym. Skłonne do wiary w teorie spiskowe są, zdaniem badaczy, zarówno osoby o poglądach lewicowych, jak i prawicowych, jednak różnią się w tym. Osoby o poglądach lewicowych są bardziej skłonne wierzyć, że media i partie polityczne są sterowane przez bogatych kapitalistów i korporacje, zaś konserwatyści, że wspomniane podmioty są kontrolowane przez naukowców i lewicę. Zauważyli również, że w pewne teorie spiskowe są bardziej skłonne wierzyć osoby o określonych poglądach politycznych czy narodowości (badali między innymi białych Amerykanów i Afroamerykanów). Ponadto odnotowali, że odsetek wierzących w teorie spiskowe różni się u osób o różnym wykształceniu: wśród badanych przezeń osób, które nie ukończyły amerykańskiego odpowiednika szkoły średniej, 42% miało predyspozycje do wiary w teorie spiskowe, zaś wśród osób, które ukończyły studia, odsetek ten wynosił 23%^[4] (w 2017 ukazały się badania wyjaśniające, skąd biorą się różnice w postrzeganiu teorii spiskowych zależnie od edukacji^[9]). W jednym z badań, w którym analizowano wypowiedzi osób dyskutujących nad wydarzeniami z 11 września 2001, autorzy wywnioskowali, że osoby wierzące w teorie spiskowe nie lubią, gdy ich przekonania nazywa się w ten sposób, gdyż niesie to ze sobą społeczną stygmatyzację^[2].