Artemizja i bitwa pod Salaminą. Żadna kobieta w dziejach starożytnej Grecji nie dokonała czegoś podobnego.
W dziejach starożytnej Grecji niewiele kobiet dorównywało sławą Artemizji. Jej wyczyny podczas stoczonej w 480 roku p.n.e. bitwy morskiej pod Salaminą wychwalał sam Herodot. Słynny dziejopis podkreślał zasługi władczyni Karii, mimo że ta walczyła po stronie króla Persji, Kserksesa. O jej bitewnych dokonaniach pisze Iwona Kienzler w książce Kobiety wojowniczki.
Artemizja, w przekazach historycznych zwana często królową Halikarnasu, choć stolicę Karii przeniesiono do tego miasta dopiero sto lat później, wywodziła się z możnego i wpływowego rodu. Jej ojciec, Lygdamis, był satrapą Karii, [podbitego w połowie VI wieku p.n.e. przez Persów] państwa zamieszkanego w przeważającej większości przez ludność grecką.
Nazwana na część bogini Artemidy?
O matce wiemy tylko, że pochodziła z Krety. Nie wiadomo także, jaki jest źródłosłów imienia nadanego bohaterce naszej opowieści; niektórzy badacze wywodzą je od Artemidy, córki Zeusa i Latony, bliźniaczej siostry Apolla.
W Grecji kontynentalnej była ona czczona jako bogini dziewiczej przyrody, lasów i zwierząt, a wyobrażano ją sobie jako łowczynię, w krótkiej szacie, nieco niedbale narzuconej na piękne, umięśnione ciało, z łukiem w dłoniach i kołczanem pełnym strzał na plecach. Łuk, podobnie jak kołczan, miały być darem od jej przyrodniego brata, boga Hefajstosa. (…)
Rzymska kopia rzeźby Leocharesa przedstawiającej Artemidę (Commonists/CC BY-SA 4.0).
Kult Artemidy w Azji Mniejszej
W Azji Mniejszej, czyli tam, gdzie rozciągała się władza naszej bohaterki, kult Artemidy odgrywał o wiele ważniejszą rolę niż w Grecji; zresztą sama bogini miała tam zupełnie inne oblicze i w niczym nie przypominała pięknej łowczyni. Na tych terenach nie uważano jej wcale za opiekunkę dziewiczej przyrody, a pod imieniem córki Latony i siostry Apolla skrywała się frygijska bogini płodności Kybele, czczona tu od niepamiętnych czasów.
Owa metamorfoza nastąpiła około X wieku p.n.e., kiedy greckie plemię Jonów przybyło do Azji Mniejszej i przejęło zastane tam kulty i wierzenia, nieco tylko je modyfikując na swoją modłę. To właśnie oni utożsamili prastare sanktuarium Kybele z miejscem, w którym, jak wierzyli, Artemida udzieliła schronienia wojowniczym Amazonkom, jednocześnie zmieniając jego nazwę na Efez, na cześć Efesos, królowej owych wojowniczek, która jako pierwsza miała tam ustanowić kult bogini.
We wnętrzu efeskiej świątyni, uważanej przez starożytnych za jeden z cudów świata, krył się posąg Artemidy w niczym nieprzypominający klasycznych rzeźb, znanych nam z różnych muzealnych kolekcji. Bogini przedstawiona jest tam w sposób przywodzący na myśl wizerunki bliskowschodnich bogiń jako kobieca postać z szeroko rozłożonymi rękami i torsem pokrytym wieloma piersiami. To dlatego Grecy nazywali ją polymastos, czyli „wielopierśna”.
Kobieta wielu talentów
Pod pewnymi względami Artemizja przypominała Artemidę, i tak jak ona biegała z łukiem po lasach; podobnie też w dzieciństwie musiała się uczyć zarówno sztuk walki, jak i poznać tajniki żeglowania, bez których znajomości nie mogłaby przecież dowodzić okrętem.
A Karia dysponowała własną flotą, której posiadanie nie tylko gwarantowało jej bezpieczeństwo, ale także umożliwiało prowadzenie wymiany handlowej z innymi miastami. W przeciwieństwie jednak do niezamężnej siostry Apolla Artemizja wyszła za mąż, choć jej małżonek najwidoczniej nie dorównywał jej pod żadnym względem, skoro jego imię nie zostało w ogóle zapamiętane przez historię. Wiemy natomiast, że doczekała się syna Psindelisa, a po śmierci męża objęła władzę w Karii, rezydując w Halikarnasie.
Perskie próby podboju Grecji
Persja, która zamierzała podporządkować sobie całą Grecję, nie ustawała w podbojach, co było o tyle łatwe, że ówczesna Hellada nie stanowiła jednolitego organizmu państwowego, politycznego czy militarnego. Była luźnym zlepkiem samodzielnych polis, czyli miast-państw, z których każde wcześniej czy później usiłowało narzucić pozostałym swoją hegemonię.
Sytuacja zmieniała się w chwilach zagrożenia, kiedy zachodziła konieczność przeciwstawienia się wrogowi. Wtedy greckie polis zawierały doraźne sojusze, by wspólnie stawić czoło niebezpieczeństwu. Wszystkich Greków, obok języka, łączyły wspólna religia i kultura oraz pogarda dla innych, mniej zaawansowanych cywilizacyjnie ludów, które nazywali po prostu barbarzyńcami.
Persowie, dążąc do podporządkowania sobie całej Hellady, toczyli z jej mieszkańcami trwającą niemal sto lat wojnę. Bez większych problemów opanowywali kolejne państewka, leżące na wybrzeżach dzisiejszej Turcji, a z czasem zawładnęli także częścią polis leżących na kontynencie europejskim.
Związek Helleński
Największy i zarazem najskuteczniejszy opór stawiały im najpotężniejsze z nich: Ateny, które stały na czele Związku Helleńskiego, przymierza 31 greckich polis, zawiązanego w obliczu zagrożenia perską inwazją, oraz Sparta.
Ponieważ jednak związek nie dysponował odpowiednią siłą militarną, by stawić czoło potężnemu imperium szachinszacha i uwolnić pozostałe miasta spod panowania Persji, zarówno Ateny, jak i Sparta wspierały materialnie Greków mieszkających na terenach znajdujących się w rękach Persów, zachęcając ich do organizacji powstań.
I choć zrywy te, od początku skazane na niepowodzenie, kończyły się z reguły perskimi akcjami odwetowymi przeciwko Ateńczykom i Spartanom, to Grecy okazali się jednak niedocenionym przeciwnikiem.
Czas pokazał, że byli w stanie oprzeć się potężnej armii imperium, a dowiedli tego jednoznacznie, gdy w bitwie pod Maratonem w 490 roku p.n.e. pokonali wojska Dariusza i skutecznie zapobiegli inwazji Persów na kontynent, powstrzymując ich marsz na kolejne dziesięć lat.
Bitwa pod Maratonem na obrazie Georges’a Rochegrosse’a (domena publiczna).
Plany Kserksesa
W 480 roku p.n.e. syn i jednocześnie następca Dariusza, Kserkses I, ponownie zorganizował najazd na Grecję. Zmobilizował naprawdę potężną armię, w której skład wchodziły zarówno siły lądowe, jak i morskie. Dziś uważa się, że król powiódł na tę wojnę co najmniej pół miliona żołnierzy, choć grecki historyk Herodot wspominał o pięciu milionach.
Potężne imperium dysponowało wprawdzie świetnie wyszkoloną, uzbrojoną po zęby i bardzo liczną armią lądową, ale nie posiadało własnej floty, dlatego podległe im państwa, leżące na wybrzeżach trzech mórz: Śródziemnego, Egejskiego i Czarnego, dostarczyły na wojenne theatrum w ramach kontyngentu 1200 odpowiednio wyposażonych i obsadzonych załogami okrętów.
W skład perskiej armady weszło: 300 okrętów fenickich, 200 egipskich, 150 okrętów cypryjskich, po 100 cylicyjskich, hellespontyjskich i jońskich. I choć Artemizja dostarczyła wtedy flotyllę złożoną jedynie z pięciu okrętów, to właśnie ona i jej jednostki trwale zapisały się na kartach historii.
Nagroda za głowę Artemizji
Otóż tak się złożyło, że okrętami osobiście dowodziła sama władczyni. Z własnej i nieprzymuszonej woli opuściła swój pałac, w którym pozostawiła małoletniego syna, narażając się nie tylko na niewygody, ale także na poważne niebezpieczeństwo.
Płaskorzeźba w ruinach pałacu w Persepolis przedstawiająca Kserksesa I (Jona Lendering/CC BY-SA 3.0).
O ile bowiem król Kserkses nie tylko docenił jej poświęcenie, nie widząc nic złego w powierzeniu dowództwa przedstawicielce płci pięknej, a nawet słuchał jej rad, o tyle walczący po drugiej stronie Grecy udział kobiety w walce przeciwko nim potraktowali jako zniewagę.
Oburzeni wyznaczyli za dostarczenie królowej, żywej lub martwej, prawdziwą fortunę: nagrodę w wysokości 10 tysięcy drachm. Ponieważ współczesnym czytelnikom niewiele to mówi, dla porządku dodajmy, że przeciętna dniówka ówczesnego greckiego robotnika wynosiła zaledwie jedną drachmę!
Zatem ten, komu udałoby się schwytać lub zabić Artemizję, zyskałby wielki majątek, pozwalający mu na wygodne życie w dobrobycie do końca jego dni. A gdyby zacisnął trochę pasa, mogłoby go też wystarczyć dla jego dzieci. Pokusa była więc ogromna, ale nikomu nie udało się pojmać ani zabić bohaterki naszej opowieści.
„Udzielała królowi najlepszych rad”
Dowodzenie flotą przez kobietę oraz fakt dobrowolnej rezygnacji Artemizji z wygód pałacowego życia budziły szacunek i podziw starożytnych długo po jej śmierci. Sam Herodot na kartach Dziejów wymienia tylko kilku dowódców perskiej flotylli, pisząc jednocześnie:
O innych dowódcach pułków nie wspominam, bo nie jest to konieczne, tylko o Artemisji, którą przede wszystkim podziwiam, że jako niewiasta wzięła udział w wyprawie przeciw Helladzie; ona, co po śmierci swego męża sama rządziła i choć miała młodego syna, szła na wojnę z wronej odwagi i dzielności, nie będąc do tego wcale zmuszona. (…)
Stała na czele mężów z Halikarnasu, Kos, Nisyros i z Kalydny, wystawiwszy pięć okrętów. Z całej floty były jej okręty po sydońskich najsłynniejsze, a ze wszystkich sprzymierzeńców ona udzielała królowi najlepszych rad.
Ilustracja autorstwa Waltera Crane’a przedstawiająca wyobrażenie bitwy pod Salaminą (domena publiczna).
Historykom nie udało się ustalić, czy była to pierwsza kampania wojenna Artemizji, czy też władczyni miała już za sobą podobne doświadczenia, aczkolwiek większość badaczy uważa, że pomimo zależności od potężnej Persji skutecznie rozszerzała granice swojego państewka, podbijając greckie wyspy; ponoć nawet parała się korsarstwem, ale nie ma na to dowodów.
Wyczyny Artemizji pod Salaminą
Zapewne nie był to jej debiut jako dowódczyni, skoro udzielała Kserksesowi rad, i to wyjątkowo trafnych. Niestety, perski władca, choć szanował Artemizję, a nawet chwalił ją za roztropność, nie posłuchał jej wskazówek, kierując się zaleceniami innych doradców, i zamiast, jak radziła władczyni, uderzyć armią lądową na półwysep Peloponez, wdał się w walki na morzu.
Skończyło się to klęską Persji w bitwie pod Salaminą, rozegraną 28 września 480 roku p.n.e.
Podczas tej bitwy Artemizja zastosowała dość oryginalny manewr, który spotkał się z uznaniem samego Kserksesa. Płynąc na jednym ze swoich okrętów, uciekającym przed ścigającą go jednostką wroga, władczyni kazała załodze usunąć z okrętu perskie znaki, a sternikowi poleciła staranować płynący przed nią sojuszniczy okręt.
Jak pisał Herodot:
Kiedy nań wpadła i zatopiła, dzięki szczęśliwym okolicznościom podwójną sama odniosła korzyść. Bo dowódca trójrzędowca attyckiego, widząc ją uderzającą na okręt barbarzyński, sądził, że okręt Artemisji albo jest helleński, albo przechodzi od barbarzyńców do Hellenów i im pomaga; dlatego zawrócił i skierował się przeciw innym okrętom.
Staranowana na rozkaz Artemizji jednostka należała do sojuszniczych Kalyndyjczyków i była dowodzona przez ich króla, Damasitymosa. Zdaniem Herodota to dziwne zachowanie dowodzącej okrętem kobiety zostało przez nią zaplanowane już wcześniej i miało być aktem zemsty na królu Kalyndii za zatarg, do którego, zdaniem historyka, doszło, kiedy oboje przebywali pod Hellespontem.
Na wieść o jej postępowaniu Kserkses, nie kryjąc podziwu dla fortelu władczyni, miał powiedzieć, że w jego armii kobiety stały się mężami, a mężczyźni – kobietami. Chcąc dowieść, jak bardzo ceni Artemizję, w nagrodę przesłał jej grecki rynsztunek wojenny, a nieudolnego, jego zdaniem, dowódcę całej floty „uhonorował” przesłaną mu w darze… niewieścią suknią i kądzielą.
Co stało się z Artemizją?
Dalsze losy Artemizji nie są do końca znane. Jeżeli wierzyć Herodotowi, niedługo po bitwie wyjechała do Efezu, gdzie na polecenie Kserksesa miała spotkać się z jego synami.
Tam, zgodnie z tradycją irańską, władczyni została kochanką szachinszacha, a król pokochał ją tak bardzo, że oddalił swoją małżonkę, Esterę, kobietę żydowskiego pochodzenia. O Esterze wspomina także Biblia, ale jej historia jest tam opisana zupełnie inaczej i brakuje w tym opisie jakiejkolwiek wzmianki o Artemizji.
Bitwa pod Salaminą w wyobrażeniu Wilhelma von Kaulbacha. Ubrana w białą szatę Artemizja strzela z łuku (domena publiczna).
Inna wersja głosi, że bohaterka naszej opowieści zapałała płomiennym uczuciem do niejakiego Dardanusa z Abydos, a ponieważ on okazał się odporny na jej wdzięki, zrozpaczona władczyni popełniła samobójstwo, rzucając się ze skały w morskie odmęty.
Pamięć o Artemizji kultywują spadkobiercy Persów, współcześni Irańczycy, słusznie uznający starożytną władczynię za pierwszą i, jak dotąd, jedyną kobietę admirała w dziejach irańskiej floty. Ostatni szach Iranu, Mohammad Reza Pahlawi, zlecił w 1967 roku odkupienie od Wielkiej Brytanii niszczyciela. Okręt poddano gruntownej renowacji, a potem nadano mu imię „Artemiz”, upamiętniając w ten sposób tę niezwykłą kobietę, docenioną i podziwianą przez cały starożytny świat.
Artykuł stanowi fragment książki Iwony Kienzler Kobiety wojowniczki (Bellona 2020).
Kup na swiatksiazki.pl
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz